Śródmiejski węzeł wodny

   Jest to najstarszy element Wrocławskiego Węzła Wodnego, rozwijany od średniowiecza. W znaczący sposób kształtuje on obszar cywilizacyjny historycznego centrum miasta. Rozległy obszar obecnego Starego Miasta na lewym brzegu Odry był niegdyś wyspą. Po zaniku południowych koryt rzeki pozostały tam tylko naturalne, wilgotne zagłębienia starorzecza: "małego" - mniej widocznego, i "wielkiego" - odpowiadającego linii późniejszych fos. Wyspami byty również tereny późniejszego szpitala św. Ducha oraz Nowego Miasta.

   Śródmiejski Węzeł Wodny obejmuje odcinek od Szczytnik do rejonu Portu Miejskiego, a jego jądro kształtują odnogi północnej i południowej Odry wraz z dwoma stopniami wodnymi - górnym i dolnym. Powstanie i rozwój w centrum miasta dwóch stopni wodnych na dużej rzece stanowi rozwiązanie unikatowe w skali Europy.

   Stopień Górny (Piaskowy) to zespól ściśle powiązanych budowli hydrotechnicznych służących ujęciu, regulacji, rozdziałowi i przesyłowi wód łączących wschodnią grupę wysp odrzańskich: Tamkę, Piaskową, Słodową i Bielarską. Na Odrze Południowej znajdujemy jaz Macieja. Jaz ten, pierwotnie faszynowo-palowy, zamyka rzekę między wyspami: Tamką i Piaskową. W 1876, po likwidacji młyna św. Macieja, rozbudowano go o odcinek iglicowy między obecną ul. Grodzką a wyspą Tamką (obecnie już nieistniejącą). Na początku XX w. współczesny kształt zyskały inne części jazu: upust zamykany płaską zasuwą, próg stały o konstrukcji palowo-kamiennej oraz przepławka dla ryb. Prawdopodobnie poniżej jazu między ul. Grodzką i Tamką usytuowano w 1545 pierwszą śluzę komorową we Wrocławiu. W latach 1791-94 w przekopie po południowej stronie Wyspy Piaskowej zbudowano drewnianą śluzę komorową, którą 1820 zastąpiono murowaną, a w 1882 przedłużono i przebudowano na 2-komorową. Na Odrze Północnej Piaskowy Stopień Wodny tworzą rynny robocze młyna Maria, upust powodziowy młynów św. Klary (pierwotna konstrukcja nie jest znana, a obecna, murowana, pochodzi z 1837-38), rynny robocze młynów św. Klary oraz stały jaz św. Klary.

   Powstanie stopnia łączy się z założeniem w X w. grodu książęcego na Ostrowie Tumskim. Liczne i płytkie ramiona ułatwiały w tym miejscu przeprawę przez rzekę. Aby zwiększyć obronność grodu, podpiętrzono poniżej niego odnogi Odry. Zakłada się, że pierwotną budowlą byt jaz o prymitywnej faszynowo-palowej konstrukcji. Na stopniu tym powstały w XIII w. pierwsze młyny.

   Stopień Dolny (Mieszczański) na Odrze Południowej kształtują: elektrownia wodna Wrocław I, upust płuczący elektrowni, jaz stały, jaz ruchomy (zasuwowy), śluza Mieszczańska (na przekopie-kanale). Na Odrze Północnej znajdujemy elektrownię wodnę Wrocław II, upust płuczący elektrowni, jaz ruchomy (klapowy).

   Prawdopodobnie w tym przekroju rzeki w X w. nie było spiętrzenia, a poziom wody był stosunkowo wysoki. Po wybudowaniu górnego stopnia piętrzącego wystąpiło poniżej niego zjawisko erozji dennej (skutkiem tego rzeka się pogłębiła) i wystąpiły warunki do spiętrzenia wody i wykorzystania jej energii. Był to, jak się wydaje, główny powód zainteresowania Wrocławia tym przekrojem, rosnącego wraz z rozwojem i potrzebami miejscowego przemysłu.

   Budowę jazów podjęto tu 1334, gdy władze miasta zawarły umowę z Mikołajem Wierzynkiem na budowę młynów w przekroju rzeki, podzielonej przed Kępą Mieszczańską na dwie odnogi: Południową i Północną Odrę. Wokół górnego i dolnego stopnia wodnego Śródmiejskiego Węzła Wodnego kształtował się najstarszy ośrodek przemysłu Wrocławia, tędy prowadzono również szlak żeglugowy i tu budowano porty.

   Budowle hydrotechniczne wielokrotnie przebudowywano, modernizowano i rozbudowywano, jak np. powstałą w 1791-94 śluzę Mieszczańską, której komorę 1874-79 przesunięto w górę rzeki i przebudowano na murowaną z przestawionymi głowami. Przebudowane w drugiej poł. XIX w. nabrzeża Kępy Mieszczańskiej zyskały współczesną formę kamiennych i ceglanych murów oporowych z drewnianymi odbojnicami. 1904 rozpoczęto przebudowę stopnia, wzniesiono nowy most Pomorski Południowy, a od 1916 rozpoczęto przygotowania do przebudowy budowli hydrotechnicznych w miejsce likwidowanych na tym stopniu młynów, które ustąpiły w latach 20-tych miejsca elektrowniom wodnym i nowym konstrukcjom jazów piętrzących.

   Jaz stały przy elektrowni Wrocław I o konstrukcji palowo-kamiennej zyskał 1941-42 konstrukcję betonową z okładziną granitową z dwoma upustami klapowymi. Upust płuczący i jaz stały palowo-płytowy (tzw. Wielka Tama przy elektrowni Wrocław II), przebudowano w 1942 na klapowy. Od 1959, wskutek podniesienia piętrzenia wody na jazie elektrowni Wrocław l o 96 cm, gospodarka wodna węzła uległa zasadniczym zmianom. Podtopiony został górny stopień piętrzący, co miało wpływ aż na jaz Szczytniki, nastąpił też niekorzystny rozdział wód między Północną i Południową Odrą. Odnogą południową płynie obecnie 80% wód, co powoduje niekontrolowane zmiany w układzie wód gruntowych; przy braku właściwej konserwacji urządzeń drenażowo-odwadniających spowodowało to podtopienie kilkuset historycznych budynków w centrum miasta.